Er gaat veel geld naar onderzoek en de bestrijding van plastic in de oceaan, maar er is relatief weinig aandacht voor plastic in het menselijk lichaam. En dan met name over de allerkleinste plasticdeeltjes: microplastic. Dat moet anders, zegt onderzoeker Heather Leslie in Spraakmakers. 

{prepr_video nid="96ca8db8-44f1-418f-8087-6e0e8d842711" caption="Heather Leslie over microplastics" image=""}Leslie is eco-toxicoloog aan de VU in Amsterdam. Zo ongeveer haar hele wetenschappelijke leven heeft ze gewijd aan plastic. Want ook al is plastic overal, we weten nog steeds weinig van het effect ervan op het menselijk lichaam.

Lucht, kraanwater, voedsel 

Toch beginnen we niet helemaal bij nul. We weten in ieder geval al wel dat microplastic vrijkomt bij schuring. We weten ook dat we ermee in contact komen én dat we het binnenkrijgen. Volgens Leslie zelfs dagelijks. "We hebben metingen in de lucht gedaan, het kraanwater en in ons voedsel. Daar vinden we microplastic in terug. Een paar jaar geleden is er een studie geweest dat microplastic in menselijke uitwerpselen vond." Onlangs werd ook een studie gepresenteerd die minuscule plasticdeeltjes in de placenta aantoonde. 

{articles "Wat doen kleine plastic deeltjes met baby's?" id="27166" }

Fijnstof 

Al jaren is bekend dat het inademen van kleine deeltjes schadelijk kan zijn. "De oude Grieken wisten al dat het niet gezond was om marmerstof in te ademen." Ook zijn er de afgelopen jaren veel onderzoeken verschenen over de schadelijke gevolgen van roet in fijnstof aantonen. Fijnstof kan zorgen voor ontsteking in het menselijk lichaam. Leslie: "En ik wil weten hoe anders plasticdeeltjes zijn dan ander fijnstof." 

Asbest 

Volgens haar is het plausibel dat microplastics in het bloed ook voor (chronische) ontstekingen kunnen zorgen in het menselijk lichaam. "Ik hoop dat het meevalt, maar het is niet uitgesloten dat plastic het asbest van de 21e eeuw wordt." 

{prepr_audio nid="d1cf40d6-91dd-43ba-98ae-44d5f04da093" caption="Heather Leslie over microplastics" }

Daarom biedt Leslie, samen met een groep wetenschappers die willen dat er meer onderzoek gedaan wordt naar dit fenomeen, vandaag een ‘kennisagenda’ aan staatssecretaris Van Veldhoven. Ze willen dat onderzoek naar plastic net zo hoog op de agenda komt te staan als het verwijderen van plastic uit de oceaan. 

{articles "Waarom verweerd microplastic gevaarlijker is dan schoon plastic" id="28243" }

{articles "Wat doen kleine plastic deeltjes met baby's?" id="27166" }

Download de NPO Radio 1-app

Met onze app mis je niks. Of het nou gaat om nieuws uit binnen- en buitenland, sport, tech of cultuur; met de NPO Radio 1-app ben je altijd op de hoogte. Download 'm hier voor iOS en hier voor Android.

Wolven werden honden omdat jager-verzamelaars vlees aan ze gaven dat over was van de jacht. Daardoor werden de wolven mak, en ontwikkelden ze zich langzamerhand tot honden, denken Finse onderzoekers.

Hoe wolven precies zijn gedomesticeerd, daar breken wetenschappers zich al een tijdje het hoofd over. Wanneer het is gebeurd, is wel ongeveer bekend: tussen de 27.000 en 40.000 jaar geleden. Daarmee is de wolf het enige dier dat is gedomesticeerd voordat de mens landbouw ging bedrijven. Maar hoe gebeurde het, en waarom? Temden we de wolven omdat het handig was voor de jacht, of werden ze langzamerhand tam omdat ze lekker meepeuzelden van het vlees dat de mensen buitmaakten?

{youtube url="https://www.youtube.com/watch?v=cF__a9daIUI" start="false"}

Maria Lahtinen en haar collega's denken dat er in de ijstijd heel veel 'schoon' vlees - zonder al te veel vet - beschikbaar was. Wolven houden het daar maanden op uit, omdat ze voornamelijk eiwitten nodig hebben. Mensen daarentegen hebben meer verschillende voedingsstoffen nodig. Daarom ligt het volgens Lahtinen voor de hand dat de mensen soms vlees over hadden, wat ze met de wolven konden delen, schrijft ze in Nature Scientific Reports.

Geadopteerde wolvenpuppy

Dat zou dan het beginpunt van de domesticatie zijn geweest. Daarna hebben mensen wellicht wolvenpuppy's geadopteerd die geen ouders meer hadden. Die zouden zijn gehouden als een soort huisdieren, die op een gegeven moment ook konden meehelpen met de jacht.

{articles "Dit kleine wolfje haalt graag even een bal voor je op" id="21073" }

Het moge duidelijk zijn dat er geen keihard bewijs is voor deze theorie. Maar de onderzoekers proberen hun werk wel cijfermatig te onderbouwen. Zo berekenden ze bijvoorbeeld hoeveel vlees er destijds beschikbaar moet zijn geweest in de winters, gebaseerd op het aantal prooidieren dat destijds leefde.

Hoe temt de mens dieren? NPO Focus legt het uit in een uitgebreid beeldverhaal.

Luister ook:

{prepr_audio nid="b3ed3bc4-011d-4d8b-afc2-30718bee5242" caption="Hond versus wolf 1" }

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap  

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus 
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap

{articles "Wetenschappers verdubbelen levensverwachting van zieke muizen" id="28787" }

{articles "Hoe vind je een dader als hij een condoom heeft gebruikt?" id="28794" }

Taalwetenschapper Floris Roelofsen werd een paar jaar geleden vader van een doof kind. Sindsdien verbaast hij zich erover hoe slecht het is geregeld voor dove kinderen en hun ouders in Nederland. Zo wordt veel ouders afgeraden zichzelf en hun kind gebarentaal te leren. Volgens Roelofsen is die taal juist heel belangrijk.

{prepr_video nid="46abf7ef-2bfb-4855-aba8-00b9d49a365e" caption="Taalwetenschapper Floris Roelofsen" image=""}

Van alle dove kinderen heeft 95% horende ouders, die geen gebarentaal kunnen. Communiceren is dan lastig, terwijl de eerste levensjaren cruciaal zijn voor de taalontwikkeling.

Hoe erg is het om in de eerste jaren van je leven geen taal mee te krijgen? "Heel erg", aldus Roelofsen, "ten eerste voor je taalontwikkeling. Je brein ontwikkelt zich de eerste vijf jaar van je leven om taal te kunnen verwerken en produceren. Dat moet echt in die eerste jaren gebeuren.”

{articles "We kunnen nu allemaal hamsteren in gebarentaal. Hoe is deze taal eigenlijk ontstaan?" id="23150" }

Onoverbrugbare achterstand

Als dat niet gebeurt, dan loop je een achterstand op die later niet meer is in te halen. “Dat heeft weer gevolgen voor allerlei andere dingen. Want als een kind niet meekrijgt wat thuis allemaal gebeurt, kan het cognitief achter gaan lopen en sociale situatie niet begrijpen".

Een paar maanden geleden is gebarentaal in Nederland officieel erkend. Dat is fijn voor bestuurlijke en juridische situaties, maar volgens Roelofsen moet er nog veel meer gebeuren. Het onderwijs zou bijvoorbeeld net zo toegankelijk moeten worden voor dove volwassenen als voor horende volwassenen – "want dat is bij lange na niet het geval."

{articles "Wordt gebarentaal de derde officiële taal van Nederland?" id="1559" }

Voor dove kinderen is nog een wereld te winnen, want die leren in eerste instantie nog niet eens gebarentaal. Waarom eigenlijk niet? "Heel veel van die kinderen krijgt op latere leeftijd een cochleair implantaat, een soort ingebouwd hoortoestel."

Dat is niet altijd de beste oplossing, vindt Roelofsen: "Soms werkt het heel goed, maar soms ook niet. Een flink deel van de kinderen blijft daardoor behoorlijk auditief gehandicapt, ook als ze met het implantaat naar school gaan."

Sociale uitdaging

Dove kinderen kunnen zich daardoor nu vaak niet optimaal kunnen ontwikkelen. Niet omdat er is mis is met hun intelligentie – met behulp van gebarentaal kunnen ze zich prima redden – maar omdat ze missen wat er gezegd wordt. Niet alleen de lessen zijn lastig als je de leraar niet goed verstaat, ook spelen op het schoolplein is dan in sociaal opzicht een uitdaging. "Want een-op-een gesprekken zijn prima te volgen met een implantaat, maar stemmen door elkaar is bijna niet te doen."

Aandacht daarvoor is van belang om psychische problemen en sociale isolatie te voorkomen, vindt Floris Roelofsen. Hij hoopt dat de officiële erkenning van de gebarentaal een eerste stap is om deze problemen aan te pakken.

Liever luisteren?

{podcast audio="600045" caption="Taalwetenschapper Floris Roelofsen: leer dove kinderen en hun ouders gebarentaal" }

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap  

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus 
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap

{articles "Nog even en de Bijbel is ook te 'lezen' in Nederlandse gebarentaal" id="22052" }

{articles "Hoe vind je een dader als hij een condoom heeft gebruikt?" id="28794" }

Verkrachters gebruiken steeds vaker een condoom, waardoor ze minder DNA achterlaten. Dat maakt opsporing moeilijker. Mogelijk bieden vingersporen van de dader uitkomst. Die verraden bijvoorbeeld welk condoommerk er is gebruikt en of de dader rookt.
 

{prepr_audio nid="2a14abb0-6257-45db-9859-977ca0eecd67" caption="Focus met Ward van Helmond" }

Stel: de politie treft vingersporen aan, maar de afdruk daarvan zit niet in hun database. Dat hoeft geen dood spoor te betekenen. Vingersporen kunnen potentieel een hoop over de dader vertellen. Of de donor koffie heeft gedronken bijvoorbeeld, rookt, of in aanraking is geweest met explosieven. Maar ook wat voor een condoom hij heeft gebruikt. Dat ontdekte forensisch onderzoeker Ward van Helmond van het Nederlands Forensisch, die onlangs op zijn onderzoek promoveerde.

Vingersporen zijn sporen die een verdachte achterlaat op een plaats delict. Het is een afdruk van de fijne lijntjes van de vingers: de papillairlijnen. Hiermee brengt de dader stoffen uit zijn huid, zoals aminozuren, talg en zweet, over op een object. Maar ook van dingen die hij aanraakt, zoals gel en crème. Het is wat anders dan een vingerafdruk; dat is een afdruk van een vinger in inkt, zoals bijvoorbeeld op een politiebureau gemaakt wordt.  

Condoomresten in vingersporen

"Die afdrukken gebruiken we al honderd jaar, maar daar heb je alleen iets aan als het patroon goed zichtbaar is en als de donor in de database staat", zegt Van Helmond. "Door te kijken naar welke stoffen er in een vingerspoor zitten, kunnen we meer leren over de gewoontes en activiteiten van donoren en zo de daderpopulatie verkleinen." Van Helmond ontdekte dat condooms ook stoffen in het vingerspoor achterlaten en dat je met een chemische analyse het merk en type kunt achterhalen. Als dan blijkt dat een verdachte dat type en merk in zijn bezit heeft, maakt dat het bewijs tegen hem weer wat sterker.    

{articles "Kees van der Spek: 'Daders ontmaskeren is zo lekker'" id="26519" }

Een groot deel van zijn promotieonderzoek dankt Van Helmond aan zijn deelname aan Lowlands Science. Daar verzamelde hij in 2016 ruim 1800 vingersporen van meer dan 400 verschillende donoren. De deelnemers zetten een vingerafdruk op een folietje, en dat ging in een reageerbuis mee naar het lab. "Toen zagen we dat je rokers heel goed kunt onderscheiden van niet-rokers. Nicotine zie je terug in de sporen."

Glijmiddel met pijnstiller 

Voor het glijmiddelonderzoek bestelden van Helmond en zijn collega 32 verschillende condoomsoorten. "Daar stonden ze bij de afdeling Inkoop wel even van te kijken." Vervolgens onderwierpen ze alle soorten aan een chemische analyse en bepaalden ze welke componenten en in welke dosis, typerend waren voor het bepaalde merk en type. "In sommige type condooms zit bijvoorbeeld een pijnstiller waardoor de man minder voelt en het langer volhoudt." Daarna raakten de wetenschappers de condooms aan en maakten ze afdrukken met hun vingers op glaasjes.

Met cyanoacrylaat, 'een soort secondelijm', maakten ze de sporen zichtbaar. "We verwarmden de lijm in een gesloten kast in het lab. Dan verdampt de lijm en die hardt dan uit op het vingerspoor en niet op de ondergrond. Je kunt zelfs auto's in zijn geheel hiermee behandelen om te kijken of er ergens vingersporen zitten." De glaasje met de zichtbare vingersporen stopten ze in de massaspectrometer. Dat apparaat meet alle aanwezige moleculen. De massa is een onderscheidende eigenschap en vertelt welke chemische componenten er in het glijmiddel van het condoom zitten.

{articles "James Bond aan het condoom, waarom niet?" id="13520" } 

"Door die analyse kunnen we mooi laten zien dat de glijmiddelcomponenten echt in het vingerspoor zitten en niet al op het oppervlakte aanwezig waren." Uiteindelijk konden de wetenschappers de condooms met 91% zekerheid onderscheiden. In 9% van de gevallen zat de techniek ernaast. "Dan ging het bijvoorbeeld om twee Durex-condooms waarbij de één een ribbelstructuur had en de ander glad was. Dat soort dingen zie je niet terug in de glijmiddelsamenstelling."

Heilige graal: de ouderdom van een vingerspoor 

Positieve resultaten dus maar de techniek zal nog niet ingezet worden bij de volgende verkrachtingszaak. "Wij voerden ons onderzoek onder ideale labcondities uit", zegt Van Helmond. Buiten het lab spelen er tientallen variabelen een rol en eerst moet duidelijk worden wat de impact van al die variabelen is. "Je wilt bijvoorbeeld weten wat de invloed is van vocht, zonlicht, temperatuur en het type ondergrond."

De heilige graal is volgens Van Helmond de bepaling van de leeftijd van een vingerspoor met behulp van chemische analyse van afbraakproducten. "Je wilt weten of het spoor gezet is rond het tijdstip van het delict. De verdediging kan in sommige gevallen stellen dat het spoor weliswaar van de verdachte was, maar dat hij op een heel ander moment op die plek was. En dat is nog moeilijk te weerleggen."

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap  

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus 
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap

{articles "Succes van DNA-onderzoek niet bewezen" id="15165" }

Wetenschappers zijn erin geslaagd de levensduur van zieke muizen meer dan te verdubbelen met behulp van genetische manipulatie. Het gaat om muizen met de verouderingsaandoening progeria. Mensen met progeria worden meestal niet ouder dan 12 tot 14 jaar oud.

De onderzoekers veranderden in een deel van de muizencellen slechts een enkele letter in de DNA-code. Dat de muizen daardoor zoveel langer bleven leven, kwam als een grote verrassing. Ze hadden de aanpassingen namelijk in lang niet alle cellen van de muizen gedaan, maar slechts in 10 tot 60% van de cellen. Het onderzoek wordt donderdag gepubliceerd in Nature.

{articles "Kunnen we voor eeuwig jong blijven?" id="13155" }

De boosdoener bij progeria is een zeldzame mutatie die zorgt voor de aanmaak van een abnormaal eiwit, progrerin genaamd. Dat eiwit verkort de levensduur van cellen en tast spiercellen en bloedvaten aan. Sommige lezers zullen de aandoening kennen uit de film The curious case of Benjamin Button uit 2008 met Brad Pitt.

{youtube url="https://www.youtube.com/watch?v=iH6FdW39Hag" start="false"}

De onderzoekers maakten voor de aanpassing van het DNA van de muizen gebruik van CRISPR, een nog jonge methode waarmee het mogelijk is om heel precies genen te verwijderen en toe te voegen in het DNA van organismen. De ontdekkers van het CRISPR-mechanisme, Jennifer Doudna en Emanuelle Charpentier, ontvingen afgelopen herfst nog de Nobelprijs voor hun ontdekking.

{articles "Nobelprijs voor het mechanisme waarmee je de code van het leven kunt herschrijven" id="26836" }

De muizen kregen overigens de menselijke variant van het aangepaste gen. In principe zou daarom dezelfde methode ook bij mensen kunnen worden uitgeprobeerd. Onlangs werd in de VS nog een nieuw geneesmiddel goedgekeurd, dat de levensverwachting van mensen met progeria met zo'n 2,5 jaar kan verlengen. Dit geneesmiddel en de genetische aanpassing zouden elkaar goed kunnen aanvullen of versterken, verwacht David Liu, de Harvard-wetenschapper die het onderzoek leidde.

Luister ook:

{prepr_audio nid="948d1e05-3e3d-4c34-8eb2-e126586dcb0f" caption="Nobelprijs scheikunde voor crispr" }

{articles "Invasie van de tweekleurige vleermuis" id="1524" }

{articles "Wetenschappers Koopmans en Gommers winnen Machiavelliprijs 2020" id="28738" }

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap  

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus 
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap

Commerciële databanken met informatie over het erfelijk materiaal van mensen blijken een waardevolle bron te kunnen zijn bij het oplossen van moorden, bleek recentelijk in Zweden. Het leidde daar tot de aanhouding van de dader van een dubbele moord.

{prepr_video nid="58e26a00-3768-4a8b-ab6d-11f89736d92c" caption="DNA-deskundige Lex Meulenbroek van het Nederlands Forensisch Instituut" image=""}

In 2004 werden in Linköping een 56-jarige vrouw en een achtjarig jongetje op brute wijze met een mes vermoord. Afgelopen jaar bleek het DNA van Daniel Nyqvist te matchen met het DNA gevonden op het plaats delict. Ondanks uitvoerig politieonderzoek, getuigenverklaringen en DNA van de dader bleef de identiteit van deze moordenaar zestien jaar lang onbekend.

In 2015 ontvangt Jan Staaf, hoofdonderzoeker van de dubbele moord, de tip om DNA op te sturen naar particuliere DNA-databanken. Dit zijn commerciële sites waar geïnteresseerden hun DNA naar op kunnen sturen, om meer te weten te kunnen komen over hun familieachtergrond.

{articles "Het trauma van de Achterhoek: de onopgeloste moord op 12-jarige Rinie Wielheesen" id="28231" }

Na een wetswijziging op 1 januari 2019, kunnen Staaf en zijn team deze nieuwe techniek in Zweden als pilot toepassen. De hulp van Zweedse stamboomonderzoeker Peter Sjölund wordt ingeschakeld, die door middel van het maken van familieopstellingen en DNA-monsters achterstevoren een stamboom op kan bouwen van de moordenaar. Het lukt Sjölund deze zomer om twee broers aan te wijzen die matchen met het DNA van de dader. De twee broers worden op 9 juni 2020 gearresteerd.

De dubbele moord in Linköping  

Op een regenachtige ochtend, 19 oktober 2004, staat Daniel Nyqvist, twintig jaar oud, op met stemmen in zijn hoofd, die hem vertellen twee mensen te doden. Mohammad Ammouri, een jongetje van acht, is op weg naar school, als hij zijn moordenaar ontmoet. Zonder zijn gezicht te zien steekt Nyqvist hem dertig keer in zijn achterhoofd met een bot vlindermes. 

Anna-Lena Svensson, een 56-jarige taallerares, onderweg naar werk, probeert naar alle waarschijnlijkheid in te grijpen en wordt vijftien keer in haar buik gestoken. Ze leeft nog als de ambulance aankomt, en kan in de laatste seconden van haar leven de ambulancebroeders vertellen dat de dader ongeveer twintig jaar oud leek en dat er geen aanleiding was voor de moord. Kort daarna sterft ze in het ziekenhuis.

De dader

Al snel wordt duidelijk dat de jongste van de twee broers de dader is. Daniel Nyqvist, inmiddels 37 jaar oud, leeft jarenlang alleen in een flat in Linköping. Hij heeft nauwelijks vrienden en is werkloos. Ook is hij gediagnosticeerd met het syndroom van Asperger, wat volgens Jan Staaf een verklaring zou kunnen zijn voor het feit dat hij moeilijk kan liegen en de moord vrijwel gelijk bekent. Nyqvist wordt op 21 september dit jaar veroordeeld tot forensische psychiatrische zorg.

{articles "Feit of Fictie: Als 2 procent van de Nederlanders DNA afgeeft, zijn alle Nederlanders te identificeren" id="16354" }
 
Door het gebruik van Amerikaanse commerciële DNA-databanken, zoals FamilyTreeDNA en GEDmatch, is deze methode dit jaar voor het eerst in Europa ingezet. In Verenigde Staten is middels deze methode onder andere ook Joseph DeAngelo eindelijk opgespoord. Deze zogenoemde Golden State Killer vermoordde, verkrachtte en mishandelde in Californië tientallen mensen.

Liever luisteren?

{podcast audio="564266" caption="De mogelijkheden van DNA, stamboomonderzoek en databanken met DNA-deskundige Lex Meulenbroek" }

Meer weten? Kijk de uitzending van De Kennis Van Nu: Moordenaar verraden door hobby-DNA-databanken op {link href="https://www.npostart.nl/de-kennis-van-nu/23-12-2020/VPWON_1322820" button="1" niveau1="" niveau2="" niveau3="" event="" target="_self" text="www.npostart.nl " type="action"}

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap  

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus 
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap